عوامل و اساس مرتع داری وروش های کاهش اثرات منفی نباتات سمی و فصل چرا و ...

عوامل و اساس مرتع داری :
مناطقی که به مراتع اختصاص داده می شود بایستی زمینهایی باشد که احتیاجی به آبیاری نداشته باد. این گونه اراضی به علت داشتن شیبهای تند و کوهستانی بودن و به علاوه کمی نزولات آسمانی جهت کشت گیاهان مزروعی مناسب نمی باشد. از نظر دیگر این مسئله روشن است که معمولاً احشام مایلند به طریقی که تربیت شده و در محلی که به آن خو گرفته اند چرا نمایند. برخی حیوانات دارای نیروی زیادی بوده قادرند مسافات طولانی و صحراهای خشک و کم آب و علف را تحمل و طی نمایند. برای نمونه می توان حیوانات اهلی شتر و از حیوانات شکاری آهو را نام برد. گاو معمولاً در اراضی مسطح و هموار چرا می نماید و به نقاط کوهستانی که دارای شیب می باشد و به ویژه به نواحی سنگلاخی علاقه چندانی ندارد. بهتر است گاو شیری را به جای چرانیدن در چراگاه های جلگه ای و کوهستانی در چراگاه های اطراف شهر و یا در طویله به وسیله تعلیف علوفه سبز یا خشک تغذیه و نگهداری نمود.
جنگل های مسطح شمال ایران محل مناسبی برای چرای گاو می باشد. در ایران تنها شیب دامنه ها در وضع چرای یک مرتع مؤثر نمی باشد بلکه شرایط و عوامل دیگری مانند نوع نباتات و فاصله مرتع تا آب نیز نقش عمده ای به عهده دارد. گوسفند و بز احشامی هستند که به خوبی می توانند از مراتع طبیعی ایران استفاده نمایند چون که قادرند در دامنه ها و نقاط صعب العبور چرا نمایند. گوسفند به نواحی نیمه خشک که دارای گیاهان گون، ورک و درمنه است علاقه مند است. بز بهتر از گوسفند می تواند از مواهب طبیعی انواع مراتع ایران استفاده نماید و در دامنه هایی که در اثر بی میلی گاو چریده نشده است به چرا مشغول گردد. بز در مقابل گرسنگی و تشنگی مقاومت بیشتری از خود نشان می دهد. بز کوهی به بندهای کوهستانی علاقمند است.
بین دام های اهلی گاو بیشتر از سایر حیوانات نسبت به آب حساس است و بایستی همواره سیر آب گردد، در حالی که شتر در مقابل بی آبی طاقت فراوانی از خود نشان می دهد، چنانچه اسب با علوفه آبدارتعلیف گردد چند روزی می تواند در مقابل بی آبی طاقت آورد و در صورتی که در هوای خشک و گرم علوفه آبدار باشد، طاقت آن به بی آبی کمتر است. گوسفند نیز چنانچه علوفه آبدار باشد طاقتش نسبت به کم آبی زیاد است و حتی مدت طولانی تری از اسب در مقابل بی آبی استقامت می نماید.
خوش خوراکی نباتات یکی دیگر از عوامل اصلی مرتع داری را تشکیل می دهد زیرا هر نوع دام از نباتات بخصوصی تغذیه می نماید. از این رو لازم است نوع دام مراتع را متناسب با نوع علوفه ونباتات مراتع مربوط انتخاب نمود تا از طرفی دام از علوفه موجود حداکثر استفاده را بنماید و از طرف دیگر مراتع از چرای بی رویه و غیر منظم محفوظ بماند.
باید توجه داشت که اسب فقط از نباتات تیره گرامینه تغذیه می کند و از این لحاظ به گونه های دیگر مقدم است. بنابراین می توان گفت که نباتات تیره گرامینه برای اسب از سایر نباتات علوفه ای خوشخوراک تر است. گوسفند در انتخاب نوع علوفه چندان دقیق نمی باشد و با هر نوع علوفه ای سد جوع می نماید. بز از هیچ نوع نبات و درختچه ای که در مسیر خود بیابد روی نمی گرداند و بیشتر شن زارها و زمین های خشک را برای چرا انتخاب می کند. در انتخاب نوع مرتع برای گوسفند بایستی توجه داشت که گوسفند همواره مایل است در زیر سایه درختان چرا نماید و از این لحاظ چرا گاه های مشجر را بر سایر چراگاههای غیر مشجر ترجیح می دهد.
یکی دیگر از خساراتی که در اثر چرای دام درمراتع جنگلی پدید می آید لگدمال شدن نهال جوان است که گاهی منجر به از بین رفتن آن ها می شود. کت زدن درختان جنگلی یکی دیگر از خسارات ناشی از استفاده از مراتع جنگلی می باشد. سرشاخه های درختان جنگلی که مورد تعلیف قرار می گیرند عبارت است از بلوط ، ممرز و داروش و فرنوب
بایستی مراتعی را که در اثر چرای مفرط یا پیش چرا کاملاً از بین رفته و به مراتع مخروبه و غیر قابل استفاده تبدیل گشته است و یا جامعه نباتی دامنه ها و یا بوته زارهای اراضی متروک زراعتی را که به علت وجود آب یاعوامل دیگر از کشت و زرع بازمانده است با روش و اصول اساسی احیاء نمود. جهت اصلاح و احیای این گونه مراتع علاوه بر فرق نمودن صحیح بایستی مقداری بذر نباتات علوفه ای مخصوص نیز در آن اراضی کشت نمود.
اساس مرتع داری در وهله نخست اساس مرتع داری را مطالعه زمین و پی بردن به طرز استفاده از آن تشکیل می دهد تا بتوان از آن طریق برای کشور درآمدی حاصل نمود. ضمناً بایستی فرسایش خاک اراضی و خطرات ناشی از آن و همچنین نوع زمین را مدنظر داشت . بعد از انتخاب محل مرتع بایستی علاوه بر کنترل چرا چند نکته مهم ذیل را مدنظر قرار داد.
1) اهمیت نوع دام در مرتعداری
2) موقع چرا – فصل چرا و دوام چرا
3) اهمیت تناسب تعداد دام با میزان علوفه ای که تولید می شود
4) توزیع مراتع یا پراکندگی احشام
5) برنامه مشترک مرتع داری و دامداری
اهمیت نوع دام در مرتعداری :
بایستی دامهایی انتخاب شود که دارای مشخصات و خصوصیاتی باشد که با نوع مرتع مرتبط باشد. زمانی می توان از یک مرتع به نحو احسن استفاده نمود که دام های انتخاب شده با نوع مرتع هماهنگی داشته باشد. در انتخاب نوع دام جهت چرا در مراتع بیاستی سه عامل
الف) ایجاد چرا گاه جهت یک نوع دام بخصوص یا انواع دام ها
ب) انتخاب نوع دام متناسب با وضع مراتع
ج) تغییر در نوع دام جهت سودمندتر نمودن مراتع (وضع مراتع)
موقع چرا – فصل چرا و دوام
رعایت موقع چرا – فصل چرا و دوام چرا در حفظ ظرفیت مرتع بسیار مؤثر است و نسبت به آب و هوا – ارتفاع محل – رطوبت جو – نوع خاک و بالاخره وضع نباتات علوفه ای متفاوت می باشد. در اینجا بایستی با این نکته اشاره نمود، نباتات مراتعی که به وسیله احشام ایلات چرا می گردد دارای شرایط رشد نمو بهتری نسبت به نباتات مراتع حوالی دهات می باشد زیرا عشایر و ایلات چرا می گردد دارای شرایط رشد و نمو بهتری نسبت به نباتات مراتع حوالی دهات می باشد زیرا عشایر و ایلات به علت ییلاق و قشلاق کمتر مراتع را تحت فشار قرار می دهند.
در ایران اکثر نباتات یک مرتع از خانواده های متعددی غیر از گرامینه و لگومینوز می باشد و بایستی در فصل چرای آن ها دقت زیادی به کار برده شود. چرای این نوع نباتات بایستی در فصل به خصوصی صورت گیرد یا برخی از انواع کنگره های صحرایی را بایستی قبل از ظاهر شدن خار تحت چرای دام قرار داد. فصل چرا نباتات یکساله در بهار و گیاهان چند ساله در تابستان پس از رسیدن می باشد. نباتات علوفه ای گرامینه بوته ای را بایستی قبل از آنکه تا 15 تا 20 سانتی متر رشد نماید مورد چرا قرارداد ولی نباتات علوفه ای گرامینه چمنی را می توان زودتر از این موقع نیز چرا نمود.
یکی از معایب بزرگ چرای بی موقع و یا پیش چرا ایجاد اختلال در ترکیب و اجتماعات نباتات مراتع می باشد. ضمناً خاک مراتع در ابتدای جهاد به علت بارندگی های زیاد ( به ویژه در شمال) گل می شود و در اثر رفت و آمد دام متراکم می گردد. بهترین موقع و فصل چرا در مراتع هنگامی از سال است که مواد غذایی علوفه ی مراتع تشکیل و تکمیل گردیده باشد و احشام از آن به حداکثر بهره مند شده باشند و در عین حال لطمه و زیانی به مراتع وارد نیاید.
اهمیت تناسب تعداد دام با میزان علوفه ای که تولید می شود
تعداد معقول دام در هر مرتع بستگی به وسعت مرتع – حجم علوفه ی تولید شده – شدت و دوام چرا – ضریب مصرف علوفه و بالاخره نحوه ی استفاده از مراتع مربوط دارد. چنانچه در مرتع تعداد دام با اصول فوق مطابقت داشته باشد آن مرتع همچنان بر جای مانده هر ساله مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
ظرفیت مراتع کنونی ایرانی به هیچ وجه متناسب با تعداد دام ها نمی باشد و به طوری که تخمین زده می شود فشار دام ها بر این مراتع حدود یک برابر ظرفیت واقعی آنها است. از این نظر اغلب در اثر غفلت و بی اطلاعی و یا طمع دامداران مراتع تحت چرای مفرط قرار گرفته بقایای سبز نباتات حتی نباتات نامطبوع و سمی که در مراتع باقی مانده است از بین خواهد رفت.
در کشورهای اروپایی که دارای مراتع مرغوبی می باشد به طور متوسط هر دو هکتار مرتع را به دو یا سه گاو جهت پروار بندی اختصاص می دهند.
توزیع یا تناوب مراتع با پراکندگی احشام
چرای مفرط نه تنها بستگی به تعداد دام دارد بلکه اگر دام در یک ناحیه ی از مراتع متراکم گردد و یا به عبارت دیگر به طور نامنظم در سطح مرتع پراکنده شود خسارات متنابهی به وجود خواهد آورد. از این رو جهت جلوگیری از چرای نادرست مراتع در نظر گرفتن پراکندگی صحیح دام لازم به نظر می رسد. اثرات کمبود یا زیادی آب در مراتع را می توان تا حدودی با حفر چاه و زهکشی برطرف نمود.
در امور مرتع داری کشور مسائل متعددی وجود دارد که متأسفانه به علت آشنا نبودن دامداران به طریق حل این مسائل هر روز به این مشکلات اضافه می گردد. نابود کردن درختچه ها – سوزاندن – عدم کنترل چرا – درآمد کم در دامداری و استفاده پیش از حد ظرفیت مراتع مشکلات متعددی است که به چشم می خورد. این مسائل و مشکلات بیشتر در بیابان ها دیده می شود. زارعین اغلب از درختچه های تاغ و سایر درختچه هایی که مصرف علوفه دارد برای سوختن استفاده می کنند در حالی که در این مناطق براحتی می توان جنگلی برای استفاده ی سوخت از درخت گز و یا جغجغه احداث نمود. با جانشین نمودن دو درختچه ی فوق در بعضی مناطق گرم و خشک مملکت به جای درختچه هایی که شاخ و برگ آن ها مصرف علوفه ای دارد می توان تا حدودی از نابودی آنها جلوگیری به عمل آورد.
برنامه مشترک مرتع داری و دامداران
در حال حاضر دامداران طوایف کرد – لر – بختیاری – قشقایی – ایل شاهسون و عشایر و قبایل مختلف دیگر طبق رسوم و آداب گذشته از ییلاق جهت چرای مراتع استفاده می نمایند. ایلات و عشایر زمستان را در مراتع قشلاقی (گرم) و تابستان را در مناطق ییلاقی (معتدل) به سر می آورند. مراتعی که در اثر قشلاق و ییلاق تحت چرای مفرط و بی رویه قرار می گیرد به تردیج ارزش خود را از دست داده غیر قابل استفاده می گردد.
ییلاق به مناطقی اطلاق می شود که معمولاً در فصل گرما مورد استفاده قرار می گیرد. به همین جهت نیز علوفه های این نواحی دارای کیفیت خوبی بوده و خوش خوراک می باشد. در ایران مراتع ییلاقی فراوانی وجود دارد که بایستی جهت احیاء و استفاده ی بهتر توجه بیشتری به آن ها مبذول داشت. این ییلاقات عبارت است از : کوهستان های آذربایجان – کردستان – لرستان – همدان – کرمانشاه – قزوین – فارس – بختیاری – اراک – ملایر – نهاوند – تویسرکان – دامنه های جنوب البرز – شمال – خراسان – سهند – سبلان – فریدن و چهارمحال و غیره
مراتع قشلاقی که در صحراها و دشت های نسبتاً گرم قرار دارد در فصول سرد سال مورد استفاده قرار می گیرد و عبارت است از : سرخس ترکمن صحرا – دشت گرگان – دشت مغان – جلگه ی خوزستان و فارس و اطراف کویر مرکزی – علاوه بر مراتع قشلاقی و ییلاقی که به آنها اشاره گردید بایستی به مراتع میان بند نیز که بین ییلاق و قشلاق قرار دارد و به مراتع بهاره و پاییزه مشهور است توجه خاصی مبذول داشت ( مانند اطراف دریاچه ی هامون در سیستان)
جهت بهبود و احیای مراتعی که مدام مورد چرا قرار می گیرد ایجاد وقفه ای در چرا به منظور تقویت نباتات و تولید علوفه ی کافی و متناسب لازم و ضروری به نظر می رسد چنانچه چرای این گونه مراتع در بهار به طور موقت تعطیل گردد گیاهان آن در سال بعد علاوه بر تقویت جدید حیات نیز می نماید.
در اثر ایجاد تناوب در چرا و تقسیم مراتع به قطعات مختلف ساقه های زیرزمینی و همچنین ریشه ی نباتات تقویت می گردد . خوابانیدن دام در قطعات مراتع به جای آغل مسئله ای است که بایستی مورد توجه قرار گیرد. قرار دادن نمک در مراتع مسئله ی دیگر است که در چرای دامها و مراتع قابل اهمیت می باشد زیرا دام با دسترس داشتن نمک سالم و با نشاط خواهد ماند و کمتر مورد حمله ی آفات و امراض قرار می گیرد.
نباتات سمی مراتع :
وجود نباتات سمی در مراتع یکی از مسائل مهم مرتعداری می باشد که بایستی بدان توجه فراوانی نمود. گیاهان سمی موجب خسارت زیادی از جمله مرگ و میر احشام و کاهش ارزش دام می گردد. در اثر چرای مفرط و بی رویه ای که در کلیه نقاط کشور صورت می گیرد اکثر نباتات مفید فرصت تکثیر و ازدیاد نیافته و به تدریج از بین می روند. با از بین رفتن نباتات علوفه ای مفید گیاهان کم ارزش و سمی جانشین آنها می شود و دام ها هنگام گرسنگی و یا عدم دسترسی به علوفه های خوشخوراک اجباراً از این گونه نباتات تغذیه ی می نمایند.
از بین بردن نباتات سمی با توجه به آب و هوای ایران مثمرثمر نخواهد بود. جلوگیری از پیش چرا یکی از نکاتی است که باید مدنظر داشت زیرا در بهار قبل از آنکه نباتات علوفه ای هر مراتع ظاهر گردد نباتات سمی پدیدار می شوند و مورد چرای دام واقع می گردند و بالنتیجه تولید خسارت فراوانی می نمایند. برای نمونه دامها از خوردن گون و یا زبان پس قفا صدمات زیادی می بینند که گاهی منجر به مرگ آنها می گردد.