مقدمه:
مسئله تامین غذای جمعیت روبه افزایش جهان یکی از مهمترین مسائلی است که خصوصا در کشور های در حال توسعه ، که نیمی از جمعیت آنها از فقر غذایی یا سوء تغذیه رنتج می برند فکر بشر را به خود مشغول ساخته است .در کشور ما نیز این مسئله حائز اهمیت است. از طرف دیگر با توجه به محدودیت مراتع کشور وعدم تناسب علوفه استحصالی ونیاز غذایی دامهای موجود در کشور،یافتن راهکارهایی که به حل این مشکل کمک کنند ضروری به نظر می رسد.
استفاده دومنظوره غلات تا دحدی به رفع این مشکل کمک می کند. در واقع با کاشت گیاهی نظیر تریتیکاله در پائیزعلاوه بر تامین دانه،می توان از آن در فصلی که هیچ گیاه علوفه ای یا مرتعی سبز وجود ندارد به منظور تعلیف دامها استفاده کرد.
تریتیکاله یک گونه جدید غله می باشد که به وسیله انسان و از ترکیب ژنومهای گندم وچاودار به وجود آمده است .در این روند گندم به جای گیاه مادر به کار گرفته شده ودانه های گرده از چاودار می باشد. دو رگ گیری می تواند با گندمهای تترا پلویید وهگزا پلویید نیز انجام پذیرد که بیشترین آنها از انواع تریتیکاله هگزا پلوییدی می باشند .
تریتیکاله بر حسب (یاگونه) گندم وچاودار تلاقی داده شده برای تولید ان ممکن است بهاره یا زمستانه باشد. گیاهی است یکساله یا کمی بیشتر از یک سال وتیپ عمومی ان شبیه گندم است در
مقایسه با گندم از قابلیت رشد ومقاومت بیشتری بر خوردار بوده واز دید توقع نسبت به شرایط آب وهواسیی وزمین برای پهنه های نا مناسب توسیه شده است.
از تریتیکاله به صورت دانه یا علوفه ویا هم دانه وهم علوفه وبه عنوان رژیم غذایی جایگزین به جای سویا وذرت درتغذیه دام وطیور استفاده می شود .این نبات از نظر خوشخوراکی برتر یا برابر جو است ودارای رشد رویشی سریعتر از جو می باشد . این گیاه تطابق خوبی در محدوده وسیعی از شرایط توام با تنگناهای محیطی (خشکی،بیماریهای برگی،سرما وحاصلخیزی محدود) در مناطق نیمه خشک مورد تاکید قرار دارد .
کیاهشناسی:
تریتیکاله گیاهی خود بارور است ولی 10% تا40% دگر باروری نیز دارد. گل آزین تریتیکاله سنبله است وشباهت زیادی به سنبله چاودار دارد. طول سنبله وتعداد سنبلچه های موجود در تریتیکاله از گندم بیشتر بوده وممکن است به 25 تا 40 سنبلچه برسد. در هر سنبلچه تریتیکاله ممکن است 3 تا5 گلچه وبه طور میانگین3 دانه در هر گلچه وجود داشته باشد.
ساقه وریشه تریتیکاله مشابه گندم ویا چاودار است. تعداد گلچه وطول سنبله تابع عوامل محیطی وژنتیکی است. دانه تریتیکاله شباهت زیادی به دانه چاودار دارد وتا حدی از دانه گندم درازتر است. چروکیدگی دانه مشکل عمومی تریتیکاله است که در بعضی از ارقام حتی منجر به کاهش وزن دانه وکاهش قابل توجه بازدهی آرد ان می شود.
کیفیت وموارد مصرف:
تریتیکاله به دلیل داشتن پروتیین بیشتر وترکیب متعادل ترب از آمینو اسیدها وبه ویژه سریع بودن رشد مجدد ان بعد از چرانیدن از لحاظ تغذیه وتعلیف دام می تواند جانشین غلات دیگری چونذرت،گندم،چاودار،جووذرت خوشه ای بشود. فعالیت انزیمی دانه بعضی از نژادهای تریتیکاله قابل توجه است وبه همین دلیل برای محصولات تخمیری نیز مناسب خواهد بود.
ظرفیت آرد دهی تریتیکاله در مقایسه با گندم کم است. برای آرد کردن دانه های تریتیکاله میتوان از ماشینهای مناسب آرد سلزی گندم استفاده کرد. بازده ارد تریتیکاله از گندم کمتر ومانند چاودار در حدود 60% تا65% ومیانگین پروتیین ان 13% است ودانه ان عمدتا در تغذیه دام به کار می رود.
به منظور خصوصیات نانوایی آرد تریتیکاله لازم است مقداری آرد گندم به آن اضافه شود. نان تریتیکاله نسبت به نان گندم زود تر بیات می شود.
دانه های تریتیکاله به صورت بلغور نیز در تغذیه انسان قرار می گیرد. برای تولید بلغور لازم است که دانه ها به مدت 10 دقیقه جوشانده وسپس در دمای 120 درجه خشک شوند. در این حالت دانه نیمه کوب یا خرد وسبوس از آنها جدا میشود.
خاک تریتیکاله:
انجام مطالعات فراوان حاکی از ان است که سازگاری تریتیکاله در اراضی کم حاصلخیزوحاشیه ای وبعنوان گیاه کم توقع در خاکهای اسیدی،شنی وقلیایی،خاکهایی که کمبود مس،منگنز،روی وازت دارند. وخاکهایی که مسمومیتداشته ویا شور هستندقابل توجه می باشد. در استان خراسان کشت ان در اراضی که دارای خاکهای نسبتا شور که از آب برخوردار باشند توصیه می شود. در شرایط مناسب زراعی از نظر خاک در مقایسه با گندم وجو در کشت دومنظوره (علوفه ودانه) ویک منظوره(تولید دانه) عملکرد بیشتری داشته است.
خصوصیات زراعی:
تریتیکاله خصوصیات زرایی مشابهی با گندم دارد و میتواند با استفاده از ادوات وماشینهای متداول در زراعت گندم وهمان روشهای کاشت،داشت،برداشت کشت وزرع شود. این خصوصیات از جمله مزایایی هستند که در گسترش زراعت تریتیکاله موثر خواهد بود.
تاریخ مناسب برای بذر کاری یک مسئله منطقه ای است. با توجه به این که کمینه دما برای جوانه زدن تریتیکاله مانند چاودار ویولاف 2 تا 3 درجه است ولی زود کاشت آن به مدت 10 روز در قیاس با گندم باعث پر شدن مناسب دانه می گردد. مقدار بذر و فاصله ردیفهای کاشت،مشابه گندم است ومقدار بذر بین25 تا 100 کیلو گرم درهکتار وفاصله ردیفهای کاشت بین20 تا45 سانتیمتر در نظر گرفته می شود. عمق بذر کاری در زراعت تریتیکاله از گندم کمتر است وبه لحاظ پایین بودن قدرت دانه آن نباید از 6 سانتیمتر تجاوز کند. تراکم بوته دارای همبستگی قوی با شرایط طی دوره رویش وتامین رطوبت آن زمان دارد. تراکم بوته با میزان رطوبت می تواند راندمان استفاده از آب وعملکرد را در حد مطلوب حفظ نماید. روی هم رفته تعداد350 تا 400 بوته در متر مربع که مترادف است با 140 تا 160 کیلوگرم بذر در شرایط حاصلخیزی متوسط وبه قوه نامیه استاندارد مناسب تشخیص داده شده است.
نیاز غذایی تریتیکاله:
فاکتورهایی نظیر آب وهوا،حاصلخیزی خاک،رطوبت،ژنوتیپ ونوع برداشت باید مد نظر قرار گرفته شود ولی در شرایط حاصلخیزی متوسط یا مناسب برای کسب عملکرد مطلوب ودر تاریخ کشت اپتیمم افزایش 80 کیلوگرمP و80کیلوگرمK و120کیلوگرمN در هکتار تا کنون عملکرد قابل قبول دانه را در بر داشته است.
آبیاری:
در آزمایشاتی که در کشور صورت گرفته در شرایط حاصلخیزی محدود وبارش طبیعی طی سه سال ( به ترتیب 443،309،239 میلیمتر طی دوره رویش) نشان داده که عملکرد دانه ارقام تریتیکاله حدودا 21% بر عملکرد گندم برتری داشته که به نظر در شرایط بسیار مناسب بارندگی تا 400 میلیمتر بهترین راندمان را دارا می باشد. برسیهای انجام پذیرفته در این شرایط محصول دانه در قطعات بدون درو بطور یکنواخت بیشتر از قطعات با یک یا دو چین درو علوفه بوده است. یک چین درو علوفه 27% تا60% ودر شرایط بارندگی مناسب 18% تا20% کاهش محصول دانه مشاهده شده است به نظر می رسد.
توجه:
برای تولید دانه بیشتر در شرایط دیم چین برداری علوفه نباید انجام گیرد.
در شرایط آبیاری با توجه به اینکه عملکرد دانه وطول پر شدن آن همبستگی مثبت وقوی وجود دارد در زمان پر شدن دانه نیاز به آب مشاهده می گردد. همچنین تامین آب بستگی به نوع برداشت نیز دارد. در استان خراسان پس از یک یا دو نوبت سر چردادن در اوایل بهار اقدام به کود دهی وآبیاریهای بعدی می نمایند. کشت آن در استان در اراضی که از آب برخوردار است توصیه می شود.
در کل اگر مانند گندم وجو آبیاری شود عملکرد بسیار خوبی خواهد داشت.
مبارزه با آفات وامراض وعلفهای هرز:
تریتیکاله دارای خصوصیات مطلوب تحمل به بیماریهای مثل کوتولگی جو،زنگ قهوه ای،سفیدک وسیاهکهابوده ودر مقابل آفاتی چون شته روسی ،زنبور وعلفهای هرز از تحمل خوبی برخوردار می باشد.
برداشت تریتیکاله:
در خراسان در صورتی که در طول مراحل اولیه رشد سر چر داده شود میزان تولید دانه در هکتار حدود 3.5 تا 4 تن بوده ودر صورتی که برداشت علوفه صورت نپذیرد متوسط عملکرد دانه 6 تا 7 تن در هکتار بوده است.
عملکرد ان در کشورهای جهان متفاوت بوده ودر بعضی کشورها میانگین عملکرد 6.8 تا7.5 تن در هکتار می باشد ولی طبق گزارشات راندمان عملکرد ان بیشتر از 9 تن در هکتار می باشد.
برداشت ان شبیه به سایر غلات با کمباین صورت می گیرد. همچنین این گیاه مقاومت خوبی نسبت به ریزش دانه دارد.
محققین:مهندس شفیعی،کد خدایی،راغب،نعمتی نیا،بهرامی وسید احمد حسینی
